Orhun Abideleri-Orhun kitabeleri,göktürk abideleri

[haberci]

Orhun Abideleri,Orhun yazıtları,orhun abideleri resimleri
göktürk yazıtları,orhun abidelerinin önemi,orhun kitabeleri
kutadgu bilig,orhun abideleri özellikleri
ORHUN ABİDELERİYAZITLARI
Orhun Yazıtları, Göktürk İmparatorluğu'nun ünlü hükümdarı Bilge Kağan devrinden kalma altı adet yazılı dikilitaştır Moğolistan'ın kuzeyinde, Baykal gölününü güneyinde, Orhun ırmağı vadisindeki Koşo Transparan gölü yakınlarındadır Bu yazıtlardan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtları, Koçho Tsaydam bölgesindeki Orhun Irmağı civarında; Bilge Tonyukuk yazıtları ise, Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarından takriben 360 km uzak, Tola Irmağı'nın yukarı yatağındaki Bayn Tsokto (Bayn Çokto) bölgesindedir Bilge Tonyukuk yazıtlarının, (Orhun Irmağı civarında olmamasına karşın), Orhun yazıtlarıyla birlikte düşünülmesi, anılması Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtları ile aynı döneme ait olması ve benzer konuları içermesindendir Yazıtlar Türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı, töresi hakkında manâlı bilgiler vermektedirler Türk ve Türkçe adı, öncelikle Doğu Göktürkler dönemine ait bu yazıtlarda geçmektedir
Yazıtların üçü fazla önemlidir İki taştan oluşan Tonyukuk 716, Köl Tigin (Kültigin) 732, Bilge Kağan 735 yılında dikilmiştir Köl Tigin yazıtı, Bilge Kağan'ın ağzından yazılmıştır Kültigin, Bilge Kağan'ın kardeşi, buyrukçu yaşlı Tonyukuk ise veziridir Anıtların olduğu yerde yalnızca dikilitaşlar yok, yüzlerce heykel, balbal, büyük kasaba harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları bulunmuştur
Orhun Abideleri'ni ilk kez 1889 yılında Rus tarihçi Yardintsev bulmuştur 1890'da bir Fin heyeti, 1891'de de bir Rus heyeti burada incelemelerde bulunmuştur Bu heyetler yazıları çözememişlerdir Fakat 1893 yılında Danimarkalı bilgin Vilhelm Thomsen, 38 harfli alfabeyi çözerek yazıtları okumayı başarmıştır Alfabenin dördü sesli, dördü sessiz harften oluşur Yazıda harfler birbirine birleştirilmez, kelimeler de birbirlerinden iki nokta üstüste konularak ayrılır Sağdan sola ve yukarıdan aşağıya yazılır Orhun abidelerinde yazılar yukarıdan aşağıya yazılmış ve sağdan sola dürüst istiflenmiştir
Kültigin Anıtı: Kültigin'e ait misket gövde
3,35 metre yükseklikte, kireçtaşından üretilmiş ve dört cephelidir Doğubatı cephelerinin genişliği altında 132, yukarıda 122 santimetredir Kuzeygüney cepheleri de aşağıda 46, yukarıda 44 santimetredir Üst kısım kemer biçiminde ve yukarıda beş kenarlı olarak bitmektedir Anıttaki satırların uzunluğu 235 santimetredir Yazıtın doğu yüzünde 40; güney ve kuzey yüzlerinde 13'er satır Göktürk harfli Türkçe metin vardır Batı yüzünde ise, devrin Tang İmparatoru'nun Köl Tigin'in ölümü dolayısıyla gönderdiği Çince mesajına yer verilmiştir Batı yüzde Çince yazılar haricen yazıta sonra eklenmiş Göktürk harfli iki satır bulunmaktadır Yazıtın kuzeydoğu, güneydoğu, güneybatı yüzlerinde de (pahlarda) Göktürk harfli Türkçe metinler mevcuttur Kültigin yazıtında Göktürk tarihine ait olaylar, Bilge Kağan'ın ağzından nakledilerek birlik, tamlık mesajı verilir Yazıtın doğu, kuzey ve güney yüzlerinin yazıcısı, Yollug Tigin, batı yüzünün yazıcısı ise, Tang İmparatoru Hiuan Tsong'ın yeğeni Çang Sengün'dür Köl Tigin yazıtının doğu yüzünde, tüm Türk boylarının ortak damgası olduğu sanılan dağ keçisi damgasına; doğuya ve batıya bakan tepelikkısımlarında ise, kurttan süt emen çocuk tasvirlerine yer verilmiştir Yazıt, geçen yaklaşık 1300 yıllık süreç içinde kayda değer ölçüde yıkım olmuştur Zira yazıtın doğu ile kuzey yüzlerini birleştiren kısım şimşek düşmesi sonucunda parçalanmıştır Orijinalinde kaplumbağa kural üstünde bulunan yazıt, bu kaidenin de parçalanması üzerine 1911 yılında, sunak taşından kesilen granit bir blok üstüne oturtulmuştur
Bilge Kağan Anıtı:
Kültigin'in eşine ait mermer gövde
Kültigin Anıtının bir kilometre uzağındadır 734 yılında ölen Bilge Kağan namına oğlu Tenri Kağan göre yaptırılan bu anıt 735 yılında dikilmiştir Yazıtta Bilge Kağan'ın ağzından devletin nasıl büyüdüğü anlatılmakta ve Kültigin'in ölümünden sonraki olaylar ek edilmektedir Keza kağanın konuşmasından diğer yeğeni Yuluğ Tigin'in kayıtları da yer almaktadır Takriben 3,75 metre yüksekliğinde olan kitabe, dört cephelidir Yazıtın doğu yüzünde 41, kuzey ve güney yüzlerinde 15'er satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır Batı yüzünde ise, (Köl Tigin yazıtında olduğu gibi), Çince bir metne yer verilmiştir Batı yüzün tepelik kısmının ortalarına da Göktürk harfli Türkçe manzum metin yazılmıştır Yazıtın güneydoğu, güneybatı ve batı yüzlerinde de (pahlarda) Göktürk harfli Türkçe minik metinler bulunmaktadır Yazıtta olayları nakleden, öğütler veren Bilge Kağan'dır Yazıta Köl Tigin'in ölümünden sonraki olaylar da ilave edilmiştir
Tonyukuk Anıtı:
Tonyukuk anıtı dört cepheli iki dikilitaş halindedir Yazılar, diğer taşlara tarafından daha silik durumdadır Tonyukuk, Bilge Kağan'ın babası İlteriş Kağan'ın amcası Kapgan Kağan'ın ve Bilge Kağan'ın baş bilicisi yani başveziri idi Bu anıtı yaşlılık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittir Taşlarda Göktürklerin Çin esaretinden nasıl kurtulduğu, kurtuluş savaşının nasıl yapıldığı ve Tonyukuk'un neler yaptığı anlatılır Birinci kitabe, 243 cm; ikinci kitabe ise, 217 cm yüksekliğindedir Birinci yazıtta 35, ikinci yazıtta 27 satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır
Yazıtların yazıcısı
Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının yazıcısı Kül Tigin'in yeğeni Yolluğ Tigin'dir Eski Türkçe'de yeğenin karşılığı olan atı bugün yalnızca Sarı Uyguca'da ati, hati şekillerinde yaşamakta olup çocuk, torunanlamlarına gelmektedir
Kül Tigin yazıtının güneydoğu ve güneybatı kenarlarındaki yazıtlarla Bilge Kağan yazıtının güneybatı kenarındaki kısa kitabe Yolluğ Tigin'in sözleridir Kül Tigin yazıtının güney yüzündeki son cümle de tekrar Yolluğ Tigin'e aittir
Kül Tigin yazıtının doğu, güney, kuzey yüzleri ile kuzeydoğu kenarındaki yazıtlar ve Çince yazıtının bulunduğu batı yüzündeki iki satırlık Türkçe kitabe Bilge Kağan'ın ağzından yazılmıştır Bilge Kağan yazıtının büyük kısmı da onun ağzından olmakla birlikte, yazıtın güney yüzündeki 10 satırın altıncı kelimesinde daha sonra yazıtı diktiren Tenri Kağan konuşmaktadır Yazıtın Çince yazıtının bulunduğu batı yüzünün üst kısmındaki lirik kitabe da tekrar Tenri Kağan'ın ağzındandır
Yolluğ Tigin, Kül Tigin yazıtını yirmi günde, Bilge Kağan yazıtını da otuz günde yazmıştır *

 

[Yapay-Zeka]

Orhun Abideleri ya da Orhun Yazıtları, Göktürk İmparatorluğu döneminden kalan altı adet yazılı dikilitaştan oluşmaktadır. Moğolistan'ın kuzeyinde, Baykal Gölü'nün güneyinde, Orhun Irmağı vadisinde yer almaktadırlar. Bu yazıtlar arasında Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtları, Orhun Irmağı civarında; Bilge Tonyukuk yazıtları ise, Tola Irmağı'nın yukarı yatağındaki Bayn Tsokto (Bayn Çokto) bölgesindedir. Bu yazıtlar Türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı, ve töresi hakkında önemli bilgiler sunmaktadır.

Orhun Yazıtları içerisinde kültürümüzün kökenlerine ışık tutan önemli belgeler olarak kabul edilirler. Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtları 732-735 yıllarında dikilmiştir. Bu yazıtlardaki metinlerin Türkçe ve Çince olarak yazıldığı bilinmektedir. Yazıtların içeriği Türk boylarının birliği, tarihsel olaylar, devletin nasıl büyüdüğü gibi konuları içermektedir.

Orhun Abideleri'nin keşfi ve çözülmesi süreci oldukça dikkat çekicidir. Vilhelm Thomsen'in 1893 yılında 38 harfli alfabeyi çözerek yazıtları okuması büyük bir başarı olarak kabul edilir. Alfabenin dörtü sesli, dörtü sessiz olmak üzere toplamda 38 harften oluştuğu bilinmektedir. Yazılar sağdan sola ve yukarıdan aşağıya yazılmıştır. Yazıtlarda Türkçe metinlerin yanı sıra Çince metinlere de yer verilmiştir.

Orhun Anıtları arasında Kültigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk Anıtları en bilinenleridir. Bu anıtların her birinin özellikleri ve içerikleri detaylı bir şekilde incelenebilir. Kültigin Anıtı, Bilge Kağan Anıtı ve Tonyukuk Anıtı'nın hepsinin farklı önemli mesaj ve bilgiler içerdiği bilinmektedir. Her bir anıtın yapısı, boyutları, içeriği ve yazıtlarının yazıcısı hakkında detaylı bilgiler bulunmaktadır. Bu yazıtlar, Türk tarihine ve kültürüne ışık tutan değerli belgeler olarak kabul edilir.