Kitap Analizi: Bir Delinin Hatıra Defteri

[SoruCevap]

Müellif: Nikolay Gogol

Psikoloji eğitimi almaya başlamadan çok daha evvel okumuştum Gogol’un ismi ile bile dikkat çeken öyküsü ‘Bir Mecnunun Hatıra Defteri’ni. Yıllar sonra tekrar elime aldım, tekrar okudum ve sonra bu yapıtı bir de sahnede görmeliyim deyip tiyatro oyununu izledim. Ve gördüm ki Gogol bu yapıtında aslında aklın patikalarında ne de kolay kolay dolaştırabiliyor okuyucuyu, birden fazla şahsa yabancı sanrılar, halüsinasyonlar, niyet kopuşları ve o gerçekdışı dünya ne kadar da sıradanmış üzere anlaşılır oluyor birden teğe.

Hikaye aslında çabucak birinci başında karşımıza çıkarıyor İvanoviç’de bir ‘tuhaflık’ olduğunu fakat kondurmak istemiyoruz. Kendisi de ha keza köpeklerin konuştuğunu duyunca, ee oluyor bu türlü şeyler deyiveriyor, kendine hakim olarak. Öte yandan köpeklerin konuşamayacağının ve yazamayacağının muhakemesini kuramıyor ve bu muhakeme zayıflığı onu bir bakmışsınız konuşan köpeklerden birinin oturduğu konuta sürüklüyor. Aslında tam da dağılmış ve kopmuş niyetler bu nevi sonuçlar doğurur, kişi nereye, neden gittiğini nerdeyse unutur, öncesi ve sonrasına amneziktir ve o an takip ettiği yolun çok olağan olduğuna dair bir tereddüt hissetmez.

Ve İvanoviç’in Sofia’sı. İmkansız aşk teması ne kadar da klasiktir meğer bizler için. 7. derece memur generalin kızına aşık olur. ‘Aşkından mecnun divane olmak’ vardır bir de. Pekala imkansız aşk ile meczupluk ortasında bir yol var mı hakikaten de? Sofia’yla birlikte olmak aslında çok uzak bir ihtimal olsa bile gerçekdışı bir niyet değil. Fakat Sofia İvanoviç için yalnızca aşk değil. Kırk iki yaşına kadar hayatta elde edemediği her şey, kendini beğenmiş müdürlerin azarlamalarına karşı bir isyan, yaşadığı sefaletin bir rövanşı. O kadar büyük bir muhtaçlığı ki bu dağılan egosunu ayakta tutmak için. Sofia hayat demek, sahi İvanoviç hiç yaşamış mıydı?

Nihayet köpeklerin mektupları ortaya çıkınca okuyucu artık muhakemenin bozulduğunu ve İvanoviç’in gerçeklikten koptuğunu anlar. İvanoviç’in ise bundan haberi yoktur, iç görüsü olmadığından bir şeylerin aykırı gittiğinden haberi yoktur. Kahramanımızın şüphelenmeci (paranoid) sanrılarını görüyoruz bu noktada, casuslar, takip edilme, şifreli bildiriler. Lakin bunların hiçbiri Sofia’nın bir generalle evleneceği haberinden daha sarsıcı olamaz.

İvanoviç toplumsal statüsünün üstünde yarattığı baskı sonucunda psikotik bir kırılma yaşamıştır. Sofia’nın yüksek statüde biriyle evleneceği haberi ise tamamıyla geri döndürülmesi güç bir yola sapmasına yol açmıştır. Burada İvanoviç’in büyüklenmeci (grandiose) savunmalar kullanmaya başladığına şahit olmaktayız. Büyüklenmeci fikirlerde kişi kendini olduğundan çok daha yetenekli, zeki, özel-seçilmiş biri üzere değerlendirmeye başlar. İvanoviç şöyle der; ‘ Bugün bayram var! İspanya hükümdarına kavuşuyor! Kral bulundu! Kral benim! Her şey apaçık…Kendimi buldum, gerçek kimliğime kavuştum.'

Bir öbür nokta da vakit ve yer yöneliminin kaybolmasıdır. Psikotik durum içinde kişi tarih, saat üzere kavramları karıştırır, olduğu yer ile ilgili kavraması zayıflar. Her ikisiyle de Gogol’un hikayesinde karşılaşıyoruz. Hem günlüğündeki tarihler, hem de akıl hastanesini İspanya sanmasında. Psikoz halindeki kişi için en acı tecrübe aslında gerçek parıltılarının parladığı anlar olabilir. Bu yüzleşme büyük bir sarsıntı ile endişe hissi verir. Bunu da hikayenin sonunda bir an kendini annesinin hasta oğlu olarak tabir ettiği noktada fark ediyoruz. İvanoviç’in Anne diye haykırışı salt acı olarak yüzümüze çarpıyor.

Gogol, İvanoviç’in zihnine sokuyor bizi, onun muhakemesine şahit oluyor, onunla birlikte gerçek dışı dünyaya savruluyoruz. Yavaş yavaş bozulan ve gitgide de ucundan tutması zorlaşan fikirlerini gözlemleyebiliyoruz. Bir nevi psikozu paylaşıyoruz.

Kısaca psikoz nedir?

Temel belirtileri niyet bozukluğu (sanrı / delusion) ve algı bozukluğu (varsanı / hallucination) olan önemli ruhsal bozukluk durumudur. Kişinin günlük yaşama yönelik ahengi ve fonksiyonu ileri derecede etkilenmiştir. Gerçeği kıymetlendirme yetisi bozulmuştur. Bu bireyin kendi zihninde olup bitenlerle dış dünyada olup bitenleri ayırt edebilme yetisinin kaybıdır. Kişi durumunun farkında değildir (iç görü yoksunluğu) Ekseriyetle sıra dışı, tuhaf, alışılmadık görünüş ve davranışlarıyla dikkat çekerler. Kendilerine olan ilgi ve bakımları azalmıştır. Bariz bir vurdumduymazlık, ilgisizlik, donukluk ve utangaç görünüm vardır. Çoklukla içe kapanmışlardır. Toplumsal alakaları sonludur, yalnızlığı tercih ederler. Ses tonu çoklukla tekdüzedir ve hisleri aşikâr etmez. Konuşmada düzensizlik, dağınıklık, hızlanma, yavaşlama, yoksullaşma, kalıplaşmış yinelemeler, konuşma yankılanması, çocuksu konuşma ya da hiç konuşmama üzere belirtiler olabilir. Duygulanımda kısıtlılık, küntleşme, uygunsuz duygulanım ve zevk alamama (anhedonia) vardır. Sanrı (hezeyan / delusion); gerçeğe uygun olmayan yanlış niyet ve inançlardır. Kötülük görme, referans, kıskançlık, büyüklenmecilik, aşk, suçluluk, dinî, somatik, denetim edilme, fikir okunması, niyet çalınması üzere sanrılar olabilmektedir.