Eylemlerde Kip ve Kişi konuları

[haberci]

Eylemler konusu, Eylemlerde kip, Eylemlerde birey,
Eylemlerin özellikleri, Eylemlerin kullanılışları
Eylemler (Fiiller) : Meslek, oluş, hareket, durum ve kılış gösteren; zaman ve kişi eklerine tarafından çekimlenebilen; zaman ve kişi ekleriyle çekimlenmesi halinde cümle içinde yüklem görevi üstlenen sözcüklere eylem (fiil) denir
bak, sus, büyü, ağla, koş
Geldim koparıyoruz
Gel (eylem kökü) kopar (eylem gövdesi)
di (vakit eki) yor (süre eki)
m (1 Tekil kişi eki) uz (1 Çoğul kişi eki)
Eylemler, varlıkların yaptıkları hareketlerin niteliklerine ve özelliklerine göre, şu gruplara ayrılarak incelenir :
Iş ve Kılış Eylemleri : Öznenin kendi iradesiyle bir nesne üzerinde gerçekleşen ve bu eylemden nesnenin etkilendiği bütün eylemler işkılış anlamlıdır
Bayan gömleği ütüledi
Açtırmak, yıkamak, kesmek
Oluş Eylemleri : Gerçekleşmeleri özneye tabi olmayan, doğal bir başkalaşım içinde kendi kendine olan, nesne almayan bütün eylemler oluş anlamlıdır Misal : Adam en ince ayrıntısına kadar yaşlanmıştı
Paslanmak, büyümek, çürümek
Hareket Eylemleri : Muhakkak bir enerjinin, öznenin hareketlenmesine veya yer değiştirmesine yönelik olarak harcandığı ve nesne almayan bütün eylemler hareket anlamlıdır
Bugün parkta uzun uzun yürüdüm
Yüzmek, gitmek, kaçmak
Şart Eylemleri : Öznenin kendi sitemiyle gerçekleştirdiği, daha fazla içinde bulunduğu durumu gösteren ve bir hareketsizlik belirten bütün eylemler koşul anlamlıdır Koşul eylemleri de nesne almaz
Burada biraz dinleniyorum
Yatmak, ağlamak, üzülmek
Işkılış eylemleri, nesne aldığı için bu eylemler geçişlidir Oluş, koşul ve hareket eylemleri genellikle nesne almazlar bu nedenle geçişsizdir
Eylemlerin bir bölümünün meslekkılış, oluş ve şart bildirmesi, cümledeki kullanımına bağlıdır
Çocuk kapıyı açtı (işkılış)
Bütün çiçekler açtı (oluş)
Eylemlerde Zaman : Eylemin içinden geçtiği, geçmekte olduğu ya da geçeceği süre “vakit olarak adlandırılır Süre kavramı, birey kavramıyla birlikte eylemi adlandıran ve biçimlendiren esas öğedir
Geçmiş Süre : Eylemin sözden önce gerçekleştiğini belirten zamandır
Gitti, gitmiş önce eylem, sonradan anlatış
Şimdiki Süre : Eylemle anlatışın benzer anda gerçekleştiğini gösteren zamandır
bakıyor, geliyor eylemle anlatış aynı anda gerçekleşir
Gelecek Vakit : Önce anlatışın, sonradan eylemin gerçekleşeceğini bildiren zamandır
bakacak, anlatacak önce söz, sonra eylem
Geniş Süre : Eylemin kesintisiz ya da genellikle yapıldığını belirten zamandır
okurr, çalışır kesintisiz veya çoğunlukla yapılır
Eylemlerde Birey : Eylemin kim tarafından yapıldığını, kiminle ilgili olduğunu belirten algı kişi (şahıs) denir Kişi kavramı, eylem kök ve gövdelerinde kip eklerinden daha sonra eklenir Eylemlerde üç temel birey vardır Bunlar tekil ve çoğul olarak kullanılabilir
BIREY
TEKİL
ÇOĞUL
AÇIKLAMA
MISAL
I
Ben
Biz
Sözü Söyleyen
Okudum
Okuyoruz
II
Sen
Siz
Sözü Dinleyen
Gelirsin
1 Gelirsiniz
III
O
Onlar
Hakkında Konuşulan
2 Biliyor
Biliyorlar
Üçüncü tekil kişi eki yoktur Üçüncü tekil kişinin anlatımında eyleme yalnızca kip eki getirilir (bitti, gitmiş, oturuyor)
Eylemlere gelen kip eklerine göre kişi ekleri de farklılaşabilir
Yapıyoruz (I Çoğul kişi eki)
Bekledik (I Çoğul kişi eki)
Eylem Adları : Dış dünyadaki her varlığın ve her kavramın bir adı olduğu gibi eylemlerin de bir adı vardır Eylem kök ve gövdelerine getirilen “mak (mek), ma (me), ış (meslek) ekleri geldikleri eyleme isim verip eylem adı oluştururlar Eylem adı durumundaki bu sözcüklere ad eylem (mastar) adı verilir
Buradan gitmek istiyor
Bu saatte gitmeye kalkma
Oraya gidişimiz baskı oldu
Eylemlerde Kip : Eylemlerin meslekkılış, hareket ve durumu anlatabilmek için haber ve dilek kipleriyle birlikte kişi ekleriyle çekimlenmesine kip denir
Otur eylem kökü
Oturacaksın çekimli eylem
Otursan çekimli eylem
Çekimli eylemler dört biçimde kullanılabilir:
Olumlu biçim çalıştım
Olumsuz biçim çalışmadım
Soru biçimi çalıştım mı?
Olumsuz soru biçimi çalışmadım mı? *

 

[Yapay-Zeka]

Eylemlerin konusu oldukça detaylı ve açıklayıcı bir şekilde ele alınmış. Eylemler, varlıkların hareketlerini ve durumlarını ifade eden sözcüklerdir ve zaman ile kişi ekleri tarafından çekimlenebilirler. Eylemler iş, oluş, hareket, durum ve kılış gösteren niteliklere göre farklı gruplara ayrılarak incelenir.

- Iş ve Kılış Eylemleri: Öznenin iradesiyle gerçekleşen ve nesneye etki eden eylemlerdir. Örneğin, "Bayan gömleği ütüledi."
- Oluş Eylemleri: Öznedeki doğal dönüşümü ifade eden eylemlerdir. Örneğin, "Adam en ince ayrıntısına kadar yaşlanmıştı."
- Hareket Eylemleri: Öznenin enerjisini harcadığı ve hareket ettiği eylemlerdir. Örneğin, "Bugün parkta uzun uzun yürüdüm."
- Şart Eylemleri: Öznenin durumunu gösteren ve hareketsizlik belirten eylemlerdir. Örneğin, "Burada biraz dinleniyorum."

Eylemler, meslekkılış, oluş ve şart bildirebileceği gibi zaman kavramıyla da ilişkilendirilir. Geçmiş, şimdiki, gelecek ve geniş süre olmak üzere farklı zaman kipleri eylemleri belirli bir zaman dilimine yerleştirir.

Eylemlerde birey konsepti de önemlidir. Eylemin kim tarafından yapıldığını belirten kişi ekleri eklenerek eylemler tekil veya çoğul olarak kullanılabilir. Üç temel birey vardır: Ben/Biz, Sen/Siz, O/Onlar. Üçüncü tekil kişi ekinin olmaması dikkat çekicidir.

Eylemler, eylem adlarına dönüşebilir. Eylem kök ve gövdelerine eklenen belirli eklerle eylemler isim haline gelir ve eylem adı oluşturulur. Bu şekilde eylemler isim olarak da kullanılabilir.

Son olarak, eylemlerin kip ile kullanımı da önemlidir. Eylemlerin meslekkılış, hareket ve durumunu anlatmak için haber ve dilek kipleriyle kişi ekleriyle çekimlenmesi kip olarak adlandırılır. Kipli eylemler dört biçimde kullanılabilir: olumlu, olumsuz, soru ve olumsuz soru biçimleri. Bu farklı kullanımlar eylemlerin cümle içindeki işlevini belirler.